Yeryüzünde değişen sıcaklık koşullarına bağlı olarak basınç merkezleri ve bu basınç merkezleri arasında etkili olan rüzgâr sistemleri de değişir. Rüzgarlar oluşumlarına göre sürekli, mevsimlik ve yerel rüzgarlar olarak sınıflandırılır.
1.2.1 Sürekli Rüzgarlar
Yeryüzünde sürekli basınç merkezleri arasında oluşan hava hareketlerine bağlı olarak yıl boyunca sürekli esen rüzgarlar meydana gelir. (Şekil 1.5) Bu rüzgarların etkili oldukları alanlar oldukça geniştir. Sürekli rüzgarlar; alize, batı ve kutup rüzgarları olarak üçe ayrılır.
Alize Rüzgarları:
30° enlemleri çevresindeki dinamik yüksek basınç alanlarından ekvator çevresindeki termik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgarlardır. Sıcak kuşak karalarının doğu kıyılarına bol yağış bırakırlar. Bu rüzgarlara ticaret rüzgarları da denir.
Batı Rüzgarları:
30° enlemlerindeki dinamik yüksek basınç kuşaklarından 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgarlardır. Okyanus üzerinden geçerek orta kuşak karalarının batı kıyılarına bol yağış bırakırlar. Batı rüzgarları Türkiye üzerinde de etkilidir.
Kutup Rüzgarları:
Kutuplardaki termik yüksek basınç alanlarından 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgarlardır. Soğuk ve kuru estiklerinden dolayı genellikle yağış getirmezler
1.2.2 Mevsimlik Rüzgarlar (Musonlar)
Yaz ve kış mevsimleri arasında oluşan sıcaklık ve basınç farklarına bağlı olarak mevsimlik rüzgarlar oluşur. Bu rüzgarlar kışın karalardan denizlere soğuk ve kuru; yazın ise denizlerden karalara doğru nemli ve sıcak olarak eserler.
Bu rüzgarlara genel olarak muson rüzgarları adı verilir. Muson rüzgârlarının doğmasında Dünya’nın yıllık hareketi ile kara ve denizlerin farklı ısınma özelliklerine sahip olması etkilidir.
Muson rüzgarları yıl içerisinde biri yağışlı, diğeri yağışsız veya az yağışlı iki mevsim oluşmasına neden olurlar. Muson rüzgarları en belirgin olarak Hindistan yarımadası ve Güneydoğu Asya’da görülür.
Yaz Musonları
Yaz aylarında çevresindeki okyanuslardan daha çok ve çabuk ısınan Asya kıtası üzerinde termik alçak basınç alanı oluşur. Okyanuslar üzerinde oluşan yüksek basınç alanından karaya doğru nemli yaz musonları eser. Yaz musonları Güneydoğu Asya kıyılarına bol yağış bırakır.
Kış Musonları
Kış aylarında Asya kıtası üzerinde termik yüksek basınç alanı oluşur. Bu nedenle karadan okyanuslara doğru kuru olan kış musonları eser. Karasallığın etkisiyle hızlı şekilde soğuyan Asya kıtası üzerinde termik yüksek basınç alanı oluşur. Bu nedenle karadan okyanuslara doğru kuru olan kış musonları eser. Bu rüzgarlar karadan estiği için nem getirmez ve yağış bırakmaz.
1.2.3 Yerel Rüzgarlar
Etki alanları dar, esme süreleri kısa olan çeşitli yerel rüzgar türleri bulunmaktadır.
1.2.3.1 Meltem Rüzgarları
Isınma özellikleri farklı olan yüzeyler arasındaki günlük sıcaklık ve basınç farklarına bağlı olarak ortaya çıkan günlük devirli yerel rüzgarlardır.
Deniz Meltemi
Gündüz karalar denizlere göre daha çabuk ve daha fazla ısınarak termik alçak basınç alanlarına dönüşürken serin denizler termik yüksek basınç alanları durumundadır. Bu nedenle denizden karaya doğru esen deniz meltemleri ortaya çıkar.
Kara Meltemi
Gece karalar denizlere göre daha fazla soğuyarak termik yüksek basınç alanlarına dönüşür. Denizler ise ılık kaldığı için termik alçak basınç alanı durumundadır. Bu nedenle karadan denize doğru esen kara meltemleri ortaya çıkar.
Vadi Meltemi
Gündüz nem miktarı az olan yüksek yerler, alçak yerlere göre daha çabuk ısınır ve termik alçak basınç alanlarına dönüşür. Alçak yerler, daha serin olduğundan termik yüksek basınç durumundadır. Bu nedenle vadiden yamaçlara doğru esen vadi meltemleri ortaya çıkar.
Dağ Meltemi
Gece yüksek yerler daha fazla soğuyarak termik yüksek basınç alanlarına dönüşür. Alçak yerler ise ılık kaldığı için termik alçak basınç alanı durumundadır. Bu nedenle dağlardan vadilere doğru esen dağ meltemleri ortaya çıkar.
1.2.3.2 Fön Rüzgarları
Yüksek dağ yamaçlarında alçalmaya bağlı olarak oluşan ve çevresine göre belirgin şekilde sıcak ve kuru olan rüzgarlara genel olarak fön adı verilir.
1.2.3.2.1 Fön Rüzgarının Oluşumu
Bu adı Alpler’in kuzey eteklerinde oluşan sıcak ve kuru rüzgarlara verilen isimden almıştır.
Fön rüzgarları etkileri ile dikkat çeker. Fön rüzgarları, kış ve ilkbahar aylarında ulaştıkları yerde hava sıcaklığını 1-2 saat içerisinde yaklaşık 10-15 oC kadar artırarak kar örtüsünü kısa bir sürede eritebilir. Bunun sonucunda çığ, sel ve taşkınlara neden olabilir. Daha sıcak aylarda ise çayırlık ve orman yangınlarına sebep olabilir.
Ülkemizde de fön rüzgarlarının etkilerine rastlamak mümkündür. Kuzey Anadolu Dağları’nda yükselen rüzgarlar dağın güneyine sıcak ve kuru olarak geçerler. Bununla birlikte Anadolu’nun güney kıyılarında da kuzey kadar belirgin olmasa da fön rüzgarları eser. Fön rüzgarlarına Anadolu’da bakır sattıran rüzgar da denir. Dünyanın geri kalan yerlerinde ise fön rüzgarlarına farklı adlar verilmiştir. Bunlardan bazıları Ant Dağları’nın batı sırtlarında pülç rüzgarı, Endonezya’da koenbank, Arjantin’de Ant Dağları’nın doğu sırtlarında zonda, ABD’de Kayalık Dağları’nın doğusunda ise şinuk olarak adlandırılır.
1.2.3.3 Akdeniz Çevresinde Etkili Olan Yerel Rüzgarlar
Türkiye’nin de yer aldığı Akdeniz çevresinde çeşitli yerel rüzgarlar etkili olur. Mutlak konumu nedeniyle Akdeniz’in kuzeyinden esen rüzgarlar sıcaklığı azaltırken güneyden esenler sıcaklığı yükseltir.
1.2.3.4 Tropikal Rüzgarlar
Ekvator’a yakın alanlarda, daha çok deniz üzerinde oluşan ve saatte 160 km’den daha hızlı esen rüzgarlardır. Beraberinde çok şiddetli yağışlar getirir. Estikleri yerlerde can ve mal kaybına neden olabilir. Çapı daha çok 300-800 kilometre olan girdaplar şeklindedir. Bu rüzgarlar estikleri yere göre farklı isimler alır. Hint Okyanusu’nda cyclone (siklon), Büyük Okyanus’ta typhoon (tayfun), Meksika Körfezi’nde hurricane (harikeyn), Avustralya’da willy-willy (vily-vily) adı verilir.
Yıldız
Kuzeyden esen soğuk bir rüzgârdır. Genellikle Karadeniz ve Marmara bölgeleri üzerinden
eser. Yazın serin, kışın soğuk hava taşır.
Lodos
Türkiye’nin batısına güney batı yönünden gelen sıcak bir rüzgardır. Bazen çok hızlı olabilir
ve denizciler için çok önemli bir rüzgardır. Estiği zaman sıcak bir havaya sebep olur.
Poyraz
Kuzey doğudan esen şiddetli ve soğuk bir rüzgardır. Güney Rusya üzerinde oluşan soğuk
yüksek basınç alanlarından esen bu rüzgar kışları Karadeniz’de kar yağışına da neden olur.
Meltem
Doğu Akdeniz’e kuzey batıdan esen bir rüzgardır. Özellikle temmuz ve ağustos aylarında
düzenli ve kuvvetli olarak eser. Musonların oluşumuna benzer.
Karayel
Yağmurun ardından birkaç gün boyunca kuzey batı yönünden esen bir rüzgardır.
Keşişleme
Güney doğu yönünden esen kuru ve sıcak bir rüzgardır. Estiği bölgelerde sıcaklığı arttırıp havayı da kurutur.
Kıble
Güney yönünden esen sıcak ve nemli bir rüzgardır. Orta Akdeniz bölgesinde oluşan alçak
basınç alanları neticesinde bu rüzgar gözlemlenmektedir.
Gün Doğusu
Doğu yönünden esen soğuk ve kuru bir rüzgardır. Güney Rusya ve Kafkasya’da yüksek
basınç alanları meydana gelirse bu rüzgarın etkisi daha fazla artar. Genellikle yağışların kesilmesine neden olur.
Gün Batısı
Batı yönünden esen sıcak ve nemli bir rüzgar türüdür. Bu rüzgâr genellikle ülkenin batı kesiminde yağışlara neden olur.
